برای قرن ها، آتشفشان تفتان در جنوب شرقی ایران غیر فعال تلقی می شد. فقط یک کوه دیگر در بیابان اما شواهد اخیر نشان می دهد که چیزی در زیر آن شروع به تغییر کرده است.
بر اساس یک مطالعه جدید منتشر شده در بین جولای 2023 و می 2024، زمین در نزدیکی قله تفتان تقریباً 9 سانتی متر افزایش یافت. نامه های تحقیقاتی ژئوفیزیک. این یافته اولین نشانه واضح از ناآرامی در آتشفشانی است که آخرین بار حدود 700000 سال پیش فوران کرد.
پابلو گونزالس، یک آتشفشان شناس در موسسه محصولات طبیعی و آگروبیولوژی شورای ملی تحقیقات اسپانیا (IPNA-CSIC) که یکی از نویسندگان این مطالعه است، گفت: “این ماده باید به نحوی در آینده آزاد شود، یا با خشونت یا آرام تر.” او گفت: “هیچ دلیلی برای ترس از فوران قریب الوقوع وجود ندارد.” علم زنده، “اما آتشفشان باید با دقت بیشتری نظارت شود.”
تفتان بیدار می شود
تفتان در ارتفاع 3940 متری بالای منطقه فرورانش مکران ایران قرار دارد، منطقه ای ناهموار که صفحه عربستان در زیر قاره اوراسیا در آن غواصی می کند. این برخورد آهسته، زنجیره ای از آتشفشان ها – تفتان، بزمان و کوه سلطان – را تغذیه می کند که کمتر مورد مطالعه قرار گرفته اند و به ندرت از آنها بازدید می شود.
با این حال، در سال 2023، گزارش هایی در رسانه های اجتماعی ظاهر شد. مردم شهر مجاور خاش، در 50 کیلومتری آن، گفتند که بوی گوگرد را در هوا حس می کنند.
علیرضا شهنوازان فرماندار منطقه گفت: تقریباً هر ساله به دنبال بارش برف و باران در منطقه تفتان شاهد خروج بخار از قله هستیم. در آن زمان گفت.
اما این بار، پرها قوی تر بودند.
در همان سال، محمدحسین محمدنیا که در آن زمان محقق دکترای IPNA-CSIC بود، دوباره به تصویربرداری ماهواره ای از آژانس فضایی اروپا روی آورد. ماموریت Sentinel-1. تجزیه و تحلیل های قبلی هیچ نشانه ای از فعالیت را نشان نداده بود. اما داده‌های جدید داستان متفاوتی را بیان می‌کرد: قله آتشفشان در حال بالا آمدن بود.
محمدنیا و همکارانش با استفاده از تداخل سنجی راداری – تکنیکی که جابجایی های کوچک در سطح زمین را اندازه گیری می کند – دریافتند که بین اواسط ژوئیه 2023 تا مه 2024، زمین تفتان با سرعتی حدود 11 سانتی متر در سال متورم می شود. بالا آمدن در منطقه ای درست زیر فومارول ها که هنوز با گاز گوگرد خش خش می کند، محلی بود.
تغییر ظریف
چیزی که محققان را شگفت زده کرد این بود که این جنبش تا چه حد ظریف و در عین حال سازماندهی شده بود. این بالا آمدن توسط باران یا زلزله، دو عامل رایج در پشت تغییرات سطحی، ایجاد نشده است. در آن دوره هیچ بارندگی قابل توجهی یا رویداد لرزه ای عمده در نزدیکی تفتان رخ نداده بود. در عوض، به نظر می رسید که آتشفشان از درون بیدار شده است.
محققان منبع تغییر شکل را در ناحیه ای در حدود 490 تا 630 متر زیر سطح ردیابی کردند که بسیار کم عمق تر از مخزن ماگمایی شناخته شده تفتان است که بیش از سه کیلومتر عمق دارد. گونزالس و همکارانش نوشتند که دو مکانیسم ممکن می تواند این رفتار را توضیح دهد.
یک احتمال این است که سیستم هیدروترمال آتشفشان – شبکه آب و گاز فوق گرم که در زیر سطح آن در گردش است – لوله کشی داخلی آن را تغییر داده است. با گذشت زمان، دگرسانی گرمابی می تواند منافذ سنگ را ببندد و گازها را تا زمانی که فشار به اندازه کافی برای بلند کردن زمین افزایش یابد، به دام می اندازد. سناریوی دیگر این است که پالس کوچکی از ماگما از پایین مواد فراری مانند بخار آب، دی اکسید کربن و گازهای گوگرد را آزاد می کند که بالا آمده و به دام افتاده و به لایه های کم عمق فشار می آورد.
در هر دو مورد، در نهایت فشار باید از بین برود.
تشخیص غیر قابل کشف
مطالعه تفتان همچنین زمینه جدیدی را در چگونگی تشخیص چنین حرکات ظریف توسط دانشمندان ایجاد می کند. این تیم از یک تکنیک تحلیلی جدید استفاده کرد – یک “فیلتر حالت مشترک” برای داده های InSAR – که نویز اتمسفر را فیلتر می کند و سیگنال هایی را آشکار می کند که در غیر این صورت در میان تداخل ابرها، رطوبت و توپوگرافی از بین می رفتند.
این نوآوری به محققان این امکان را می‌دهد که تغییر شکل‌ها را تنها چند میلی‌متر در ماه تشخیص دهند، سطحی از دقت که به ندرت در نظارت از راه دور به دست می‌آید. نویسندگان نوشتند: «رویکرد ما … قابلیت تشخیص تغییر شکل محلی را در مناطق کوچک افزایش می دهد.
برای منطقه‌ای دورافتاده و از نظر سیاسی بی‌ثبات مانند جنوب شرقی ایران، جایی که گروه‌های شورشی و تنش‌های مرزی نظارت در محل را خطرناک می‌سازند، تکنیک‌های ماهواره‌ای مانند این تنها راه مناسب برای تماشای آتشفشان است.
این کشف نحوه تفکر دانشمندان را در مورد آتشفشان های “منقرض شده” تغییر می دهد. طبق تعریف، یک آتشفشان خاموش است اگر در هولوسن – 11700 سال گذشته – فوران نکرده باشد. از سوی دیگر، آتشفشان های خاموش هنوز پتانسیل فعالیت دارند. تفتان که مدت‌ها مرده در نظر گرفته می‌شد، اکنون به نظر می‌رسد که متعلق به گروه دوم است.
گونزالس تاکید کرد: هدف این مطالعه ایجاد وحشت نیست. این زنگ خطری برای مقامات منطقه در ایران است تا منابعی را برای بررسی این موضوع تعیین کنند.»
این صعود فروکش نکرده است و نشان می دهد که فشار زیر قله همچنان در حال افزایش است. محققان هیچ نشانه ای از فروپاشی سطح پیدا نکردند، علامتی معمولی در هنگام خروج گاز و افت فشار. این بدان معناست که سیستم هیدروترمال تفتان ممکن است تحت فشار بیش از حد باقی بماند.
در سراسر جهان، بیداری های آرام مشابهی مشاهده شده است، از آتشفشان آزوما ژاپن تا جزیره ولکانو ایتالیا. هیچ یک از آنها فوران نکردند، اما هر کدام به دانشمندان یادآوری کردند که سیستم های آتشفشانی چقدر می توانند متعادل باشند.
نویسندگان نوشتند: «عدم وجود سیگنال‌های فرونشست معکوس پس از ناآرامی، پتانسیل فشار مداوم در زیر قله را برجسته می‌کند. آتشفشان تفتان همچنان یک منطقه خطرناک است.
